صائب تبریزی و دغدغه همنوعان

انسان، موجودی اجتماعی است و در زندگی، به هم زیستی و سازش با همنوعان خود نیاز دارد. بر این اساس، هرچه رفتار و همکاری آدمی با دیگران نکوتر باشد، از زندگی سالم تری بهره مند خواهد بود. ادبیات و فرهنگ مذهبی ما همگان را به هم زیستی شایسته با مردم در پرتو باورهای دینی فرا می خواند و از این رهگذر، الگوهای زیبایی در قالب های مختلف موضوعی و ادبی به مردم معرفی شده است.

صائب تبریزی از جمله بزرگان ادب فارسی است که این موضوع را با عنوان هایی مثل دستگیری از خلق، کمک به دیگران و انفاق، بررسی و تبیین می کند و کمک به دیگران را یکی از شرط های سعادتمندی انسان می داند:

صائب، خود را به آب و آتش می زند تا محفل مردمان را فروغ و روشنایی بخشد.

صائب در توجه معنوی به همنوعانش، انسانی را که اهل بخشش و انفاق نباشد، باری بر دوش عالم می داند:

سرانجام آنکه گره گشودن از کار دیگران را سبب روشنایی جهان پس از مرگ می داند و می گوید:

و یا:

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ * فَکُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعامٌ فی یَوْمٍ ذی مَسْغَبَةٍ. (بلد:10ـ14)

و نخواست از گردنه بالا رود و تو چه دانی آن گردنه چیست؟ بنده ای را آزاد کردن یا در روز گرسنگی طعام دادن.

پیام متن:

صائب

3. کمک کردن به هم نوعان که صائب نیز در مقام انسانی رقیق القلب به آن همت می گماشت، افزون بر رسیدن به لذت روحی، سعادت اخروی در پی دارد.

بخشش بی منت

چه زیباست پیش از طلب دیگران از ما، خود، نیازشان را برطرف سازیم تا به گفته صائب، از بخیلان نباشیم:

نیز به مصداق این بیت، کاری را انجام ندهیم که فرد کمک شده از روی ناراحتی بگوید:

پیام متن:

1. مناسب است پیش از درخواست دیگران از ما، به کمک آنان بشتابیم.

2. توجه کردن و یاری رساندن به دیگران، باید با حفظ عزت و کرامت نفس شخص مقابل همراه باشد

حقوق بشر

دنیای اسلام، فرهنگ و تمدنی غنی دارد و با توجه به همین پشتوانه عظیم فرهنگی، نظامی جامع و پویا برای حکومت ارائه می دهد. در نظام اسلام، موضوع «حقوق بشر» یکی از مباحث مهم در امر حکومت به شمار می آید و نظام حقوقی اسلام، به خاطر داشتن منابع اصیل و توجه به جنبه های گوناگون زندگی انسان، مباحث جامعی درباره حقوق بشر مطرح می کند.

اصطلاح حقوق بشر که «در فرهنگ های دیگر، سابقه تاریخی کهن ندارد» و در سده های اخیر در جامعه بین المللی بر سر زبان ها افتاده، از هزار و چهارصد سال پیش به صورت گسترده و همه جانبه در آیین مقدس اسلام مطرح شده است.

از نگاه اسلام و قرآن، یکی از بدیهی ترین حقوق انسان، حفظ «کرامت» اوست که همه انسان ها و همه دین ها در مورد این حق اتفاق نظر دارند. کرامت، صفتی است که همه انسان ها را فرامی گیرد و جزو ماهیت انسان به شمار می آید؛ زیرا کرامت، یک حق خدادادی انسان است، چنان که خداوند در قرآن کریم اشاره می کند:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً.(اسراء:70)

ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا جابه جا کردیم و از غذاهای پاکیزه به آنها روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری دادیم.

تاج «کرّمنا» ست بر فرق سرت طوق «اَعْطَیْناک» آویز برت

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

وَ اسْتأدَیَ اللّه ُ سُبْحانَهُ المَلائِکَةَ وَدیعَتَهُ وَ عَهْدَ وَصیَّتِهِ فی الاِْذْعانِ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ الخُشُوعِ لِتَکْرِمَتِهِ.

خدای پاک از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند، انجام دهند و عهدی را که پذیرفته اند، بدان وفا کنند، این گونه که بر آدم سجده کنند و او را بزرگ شمارند.

«سجده فرشتگان در برابر انسان، فقط به خاطر کرامت وجودی انسان است؛ برای آنکه منشأ این کرامت از دید امام علی علیه السلام ، همان دمیدن روح خدایی در وجود آدمی است».

پیام متن:

1. واژه حقوق بشر، در اسلام سابقه طولانی دارد.

2. کرامت، موهبتی خدادادی به همه انسان هاست و همگان موظفند به آن ارج نهند.

3. سبب کرامت انسان، دمیدن روح خدایی در وجود اوست.

رفتار حاکمان با مردم

چنان که از قرآن و سنت استفاده می شود، حاکمان دو نوع رفتار با مردم داشتند:

1. شیوه رفتاری مبتنی بر اهانت به مردم

در این باره قرآن کریم، یکی از ویژگی های فرعون و فرعون صفتان را بی اعتنایی به کرامت انسان ها و برخورد اهانت آمیز با آنان می داند. خداوند در این کتاب آسمانی می فرماید: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ؛ فرعون قومش را کوچک و تحقیر کرد تا از او پیروی کردند». نکته ای که از این آیه شریفه استفاده می شود، این است که فرعون ابتدا حق مسلّم مردم زمان خودش؛ یعنی کرامت آنها را زیر پا نهاد و مردم را خوار کرد و آن گاه آنان را به اطاعتی ذلیلانه از خود وادار ساخت.

2. شیوه رفتاری مبتنی بر تکریم انسان

پیامبران و بزرگان الهی، نمونه کامل رفتار کریمانه با انسان ها هستند. این رفتار ایشان حتی شامل کسانی چون فرعون نیز می شد. برای نمونه، خداوند به موسی و هارون دستور می دهد که با او ملایم و نرم سخن بگویند: «وَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی؛ با فرعون! به نرمی سخن بگویید، شاید او فطرت خداخواهی خود را به یاد آورد یا بترسد».

پیام متن:

1. برخورد تحقیرآمیز و پایمال کردن کرامت انسان، ویژگی فرعون و فرعونیان است.

2. رفتار کریمانه، حق انسان است، حتی در برخورد با دشمن خدا و پیامبر.

انواع رفتار کریمانه

رفتار مبتنی بر تکریم را از دو جهت می توان بررسی کرد:

1. رفتار کریمانه مبتنی بر روابط دینی.

2. رفتار کریمانه مبتنی بر روابط انسانی.

امام علی در روابط اجتماعی با مردم، رفتاری کریمانه با هدف بزرگ داشت انسانیت مردم داشت، نه شرایط دیگری چون دین و مذهب. ایشان در عهدنامه معروفش می فرماید:

وَ اَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعا ضاریا تَغْتَنِمُ اَکْلَهُمْ، فَاِنَّهُمْ صِنْفانِ اِمّا اَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ اَوْ نَظیرٌ لَکَ فِی الخَلْقِ.

مهربانی را پوشش دل خود قرار ده و با مردم دوست و مهربان باش. مبادا مثل حیوان درنده خویی باشی که خوردن مردم را غنیمت می شماری؛ زیرا مردم دو دسته اند: گروهی برادر دینی تو و گروهی دیگر همانند تو در آفرینش هستند.

واژه «الرّعیة»؛ (مردم) شامل مسلمان و غیرمسلمان می شود و نهی امام از اینکه حاکم نباید درنده خو باشد، به این نکته اشاره دارد که تجاوز به حقوق دیگران، انسان را از مقام انسانیت دور می کند و در ردیف حیوانات قرار می دهد.

«در این بخش از عهدنامه، سه واژه «الرحمه، المحبه، اللطف» آمده است که هر کدام، مقدمه و زمینه به وجود آمدن دیگری است». این سه رفتار انسانی، حافظ کرامت مردم خواهد شد و «رفتار کریمانه مبتنی بر روابط انسانی، می تواند مبنای حقوقی در مناسبات سیاسی دولت و مردم نیز قرار گیرد.» حتی به قانون و آیین نامه اداری تبدیل شود. نکته دیگر آنکه تفاوت رفتار و روابط اجتماعی حکومت اسلامی با دیگر حکومت ها در اصلاح بینش و نگرش مردم است؛ یعنی حکومت دینی افزون بر اینکه وظایف مشخص شده همه حکومت ها را انجام می دهد، یک قدم بیشتر بر می دارد و «زمینه های اصلاح مردم را فراهم می سازد.» فراهم کردن زمینه های اصلاح، مقدمه ایجاد و حفظ کرامت انسانی است و اصلاح نیز موضوعی فراگیر و شامل همه انسان هاست.

پیام متن:

1. رفتار کریمانه حضرت علی علیه السلام ، شامل همه مردم مسلمان و غیر مسلمان می شود.

2. تفاوت اصلی حکومت اسلامی با دیگر حکومت ها، در اصلاح فراگیر و همه جانبه مردم است.

رفتار کریمانه امام علی علیه السلام با مردم بر اساس روابط و شأن انسانی

توجه به کرامت انسانی و حفظ آن، در تمام رفتارهای حضرت علی علیه السلام موج می زند. چند نمونه را در این باره از ایشان نقل می کنیم:

1. امام علی علیه السلام وقتی از جنگ صفین به کوفه باز می گشت، به قبیله ای از بنی همدان برخورد کرد. حرب بن شر حبیل که از بزرگان قوم خود بود نزد حضرت علی علیه السلام آمد. سپس پیاده به دنبال امام راه افتاد، در حالی که امام سواره بود. امام علی علیه السلام فرمود: «بازگرد که پیاده رفتن چون تویی با چون من، موجب فریفته شدن والی و خوار شدن انسان مؤمن است».

2. وقتی امام علی علیه السلام به شهر انبار وارد شد، مردم شهر از مرکب های خود پیاده شدند و پیشاپیش امام دویدند. امام با عصبانیت فرمود: این چه کاری است که انجام می دهید؟ گفتند: یکی از عادت های ماست که به وسیله آن، حاکمان خود را گرامی می داریم. امام فرمود:

وَ اللّه ِ ما یَنْتَفِعُ بِهذا اُمراءُکُمْ وَ إنَّکُمْ لَتَشُقُّونَ عَلی اَنْفُسِکُمْ فی دنیاکُمْ وَ تَشُقُّونَ بِه فی آخِرَتِکُمْ وَ ما اَخْسَر المَشقَّةَ وَراءَهَا العِقابُ وَ اَرْبَح الدَّعَةَ مَعَها الاَمانُ مِنَ النّار.

به خدا قسم، امیران شما از این کار چه سودی می برند؟ (سودی نمی برند) شما خودتان را در دنیایتان و آخرتتان به زحمت می اندازید. و چه زیان بار است، زحمتی که به دنبالش عذاب باشد و چه سودمند است، آسایشی که به همراه دوری از آتش باشد.

3. یکی دیگر از نمونه های رفتاری امام در این باره، رفتار علی علیه السلام با مردی از اهل کتاب است. امام علی علیه السلام در زمان خلافت خویش، با مردی از اهل کتاب هم سفر شد. آن مرد که امام علی علیه السلام را نمی شناخت، از ایشان پرسید: مقصدت کجاست؟ امام فرمود: کوفه. وقتی بر سر دو راهی رسیدند، امام از راه کوفه نرفت، بلکه آن مرد را همراهی کرد. آن مرد با شگفتی پرسید: مگر به کوفه نمی روی؟ امام فرمود: چرا، می خواهم قدری تو را همراهی کنم تا حق دوستی را به جا آورده باشم.

پیام متن:

1. وظیفه حاکم، زمینه سازی برای ظهور کرامت انسان است.

2. وظیفه حاکم، جلوگیری از خدشه دار شدن کرامت انسان است.

حفظ آزادی و آزادگی انسانی

امام علی علیه السلام ، فرمانداران و استانداران خود را موظف می کرد که رفتارشان هماهنگ با شأن انسانی مردم باشد. یکی از عواملی که به کرامت آدم آسیب می رساند، محدود ساختن آزادی وی است؛ زیرا «آزادی در تعبیر حقوقی آن، نوعی استقلال و خودسامانی در زمینه های گوناگون زندگی است که از لحاظ رشد شخصیت انسان ضرورت داشته و در چارچوب مقررات و ممنوعیت های الهی و عقلایی است».

امام علی علیه السلام به صورت های گوناگون بر حفظ آزادی مردم تأکید داشت. آن بزرگوار، آزادی را ابزار حفظ کرامت انسان می دانست و می فرمود: «اِنّ النّاسَ کُلُّهُم اَحْرار؛ همه مردم آزاد هستند». یا اینکه می فرمود: «لا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللّه ُ حُرّا؛ بنده دیگری مباش که خداوند، تو را آزاد آفریده است».

در نمونه ای از رفتار امام علی علیه السلام که موجب حفظ آزادی می شود، چنین آمده است: ایشان در دوره حکومت خود به افراد مخالف اجازه می داد که در مجالس عمومی در کمال آزادی سخنان خود را بیان کنند. یکی از افراد قبیله بنی اسد در حالی که امام سخنرانی می کرد، میان صحبت ایشان از امام پرسید: «چگونه مردم شما را از این مقام کنار زدند، در حالی که شایسته تر بودید؟ امام پاسخ داد: «ای برادر بنی اسدی، تو نااستوار و ناسنجیده سخن می گویی! ولی حق خویشاوندی و پرسش گری داری.»

حضرت در این برخورد، آزادی فرد پرسش گر را محدود نکرد و اجازه داد تا حرف خودش را حتی در جایگاه نامناسب نیز بزند و امام با این رفتارش، در عین حفظ آزادی انسانی، امر تربیتی و حقوقی را از هم جدا کرد.

پیام متن:

1. آزادی، عامل رشد شخصیت انسان است.

2. رفتار حاکم باید به گونه ای باشد که موجب سلب آزادی از مردم نشود.

تشکیل جلسه عمومی با مردم

امام علی علیه السلام جلسه های بسیاری با مردم تشکیل می داد که سیاق برخی از خطبه های نهج البلاغه، این موضوع را تأیید می کند، حضرت، برگزاری جلسه عمومی با مردم را عامل به وجود آمدن و حفظ کرامت انسانی می دانست و معتقد بود با تشکیل این نوع جلسه ها مردم به راحتی می توانند سخن و پیشنهاد خود را مطرح کنند. ایشان به مالک اشتر سفارش می کرد:

بخشی از وقت خود را مخصوص کسانی قرار ده که به تو نیاز دارند. خودت را برای آنان فارغ دار و در مجلس عمومی بنشین و در آن جلسه فروتن باش در برابر خدایی که تو را آفریده است. سپاهیان و یاران و نگهبانان و پاسبانان را از آنان باز دار تا سخن گوی مردم با تو، بی لکنت (فصیح) سخن بگوید.

حضرت علی علیه السلام برای کسانی که قدرت سخن گفتن در جمع را نداشتند، «صندوق جمع آوری شکایت ها» یا «بین القصص» را تشکیل داد تا مردم نظرها و شکایت های خود را بنویسند و در آن قرار دهند.

تأسیس چنین محل یا صندوقی، به این موضوع اشاره دارد که چه بسا اگر شاکی شناخته شود و نیازش را به جز حاکم، بقیه مردم بدانند ،به شخص شاکی آسیب واد شود یا اینکه کارگزاران جزء او را بازخواست کنند که در هر دو صورت، کرامت انسانی خدشه دار می شود:

مَنْ کانَتْ لَهُ اِلیَّ مِنْکُم حاجَةٌ فَلْیَرْفَعْها فی کِتابٍ لِاَصُونَ وُجُوهَکُمْ عَنِ المَسأَلَةِ.

هر کسی از شما به من نیاز دارد، آن را در نامه ای بنویسد و در آن صندوق بیندازد تا آبروی شما را از خواری خواهش حفظ کنم.

این رفتار امام علی علیه السلام و روش برخورد او با مسلمانان و غیرمسلمانان، به این نکته بسیار مهم تربیتی اشاره دارد که با حفظ کرامت انسان، زمینه تربیت سالم وی فراهم می شود و اصلاح فرد و جامعه آغاز و انجام می پذیرد. همچنین زمینه کرامت اکتسابی «تقوا» و خودکنترلی فراهم می آید. حال اگر کرامت انسانی حفظ نشود، تحقیر و اهانت و سقوط انسانی آغاز می شود و امیدی برای اصلاح انسان، باقی نمی ماند. بنابراین، امام علی علیه السلام با معرفی کرامت به عنوان اساس حفظ شأن آدمی، می فرماید: «مَنْ لَمْ تُقَوِّمْهُ الکَرامَةُ، قَوَّمَتْهُ الاِهانَة؛ هر کسی را که کرامت پایدار نسازد، تحقیر و اهانت، او را پایدار خواهد ساخت».

پیام متن:

1. برگزاری جلسه عمومی حاکمان با مردم سازنده شخصیت آنان است.

2. تأسیس صندوق جمع آوری شکایات عامل حفظ کرامت انسان است.

3. برخورداری از کرامت انسان مقدمه اصلاح و تربیت فرد است.

ناز و نیاز / منیره زارعان734

شکوه آفرینش / سکینه ربیعی939

برگی از سیره نبوی / سکینه ربیعی1825

تکریم در سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله / زهره احمدی1907

نگاهی به آموزه های اخلاقی در نهج البلاغه / اقبال حسینی نی1814

آثار شادی و نشاط در زندگی انسان از دیدگاه آیات و روایات / سوده سادات تقوی1926

زمزم دل (گلواژه های کوتاه تربیتی) / سیدحسین اسحاقی917

سیره اخلاقی شهیدان (شب زنده داری) / رضا آبیار1233

برخی رمز و رازهای ازدواج شایسته / سیدمحمود طاهری3738

نگاهی به بایسته های پوشش در حریم خانواده و جامعه / شکیباسادات جوهری1535

اخلاق قضاوت از دیدگاه اسلام / فرحناز فردوسیان1532

صائب تبریزی و دگرگرایی / محبوبه قربانی508

سخنان کوتاه تربیتی (بنی آدم اعضای یکدیگرند) / سکینه ربیعی627

ساده زیستی و قناعت در سیره علما / معصومه عبدالحسینی1029

کرامت انسانی در حکومت امام علی علیه السلام / ابراهیم کاملی2204

آیت الله العظمی بروجردی

«آیت الله بروجردی در تمام عمر خود با توجه به اینکه از خانواده متمکنی بود، زندگی ساده ای داشت. یکی از عالمان در حضور فرزندان ایشان می گفت: روزی خدمت ایشان رسیدم، دیدم مشغول صرف نهار هست و نان و آب دوغ خیار میل می کند. عرض کردم: شما در این سن و با این همه کار، چرا غذای بهتر میل نمی کنید؟ فرمود: هشتاد سال است من این طور سر کرده ام. حالا شما می خواهید مرا عوض کنید؟

فرزندان آیت الله با تأیید این مطلب فرمودند: ایشان اصولاً چنین بود و هرگز توجهی به دنیا نداشتند و ما نمی توانستیم در وضع ایشان تغییری بدهیم».

پیام متن:

بی اعتنایی آیت الله بروجردی به زندگی اشرافی و ساده زیستی ایشان با وجود بهره مندی از تمکن مالی، به گونه ای که همواره غذای ساده می خورد.

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری

«یک روز یکی از بزرگان، عبای ظریف و پرقیمتی را به رسم یادبود و هدیه برای یکی از فرزندان ایشان فرستاد. حاج شیخ به فرزند خود گفت: پسرم! این عبا برای تو زیاد است؛ برای اینکه بعضی از طلاب، اصلاً عبا ندارند. به همین دلیل، آن را فروخت و با پول آن چند دست عبای متوسط خرید. یکی را به فرزند خود و بقیه را به طلاب مستحق داد. گفتنی است هنگامی که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم درگذشت، قیمت همه اثاثیه اش به 1500 تومان نمی رسید، بلکه مبالغی نیز بدهکار بود».

پیام متن:

توجه مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری به حال دیگران و سفارش ایشان به ساده زیستی و سهیم داشتن دیگران در دارایی های خویش.

آیت الله آخوند خراسانی

«آیت الله آخوند خراسانی، از رهبران بزرگ انقلاب مشروطه بود. در روزگاری که او با سه فرزند و سه عروسش در خانه ای بسیار کوچک و هر کدام در یک اتاق زندگی می کردند، یک روز فرزند ارشدش مهدی نزد پدر آمد و از تنگی جا شکایت کرد. آخوند خراسانی به سخنانش گوش فرا داد و گفت: اگر قرار باشد منزل های این شهر را میان مستحقان قسمت کنند، به ما بیش از این نمی رسد».

پیام متن:

آیت الله آخوند خراسانی، خود را با نیازمندان هم سان می دانست و بدین سبب خود نیز در خانه ای محقر می زیست.

محمدحسن، صاحب جواهر

یکی از علمای بزرگ و وارسته تبریز، درباره محمدحسن صاحب جواهر چنین نقل می کند: «من از برخوردی که در دوران طلبگی صاحب جواهر با وی داشتم، او را می شناسم. روزی می خواستم مبلغی را میان طلاب تقسیم کنم. وقتی بررسی و حساب کردم، دیدم به هر طلبه یک تومان می رسد. شروع به تقسیم کردم. وقتی به محمدحسن رسیدم، به او گفتم: این یک تومان سهم شماست. گفت: نه نمی گیرم. گفتم: چرا؟ گفت: چون من امروز بیش از دو ریال احتیاج ندارم و برای روزهای آینده چیزی نمی گیرم. از کجا که من زنده باشم و آن را مصرف کنم. پس دو ریال را برداشت و بقیه را داد».

پیام متن:

قناعت صاحب جواهر و بسنده کردن به پول خود به اندازه مصرف روزانه اش.

آیت الله مدرس

«مرحوم مدرس روزی برای خریدن ماست که بیشتر غذای او را تشکیل می داد، از خانه خارج می شود و چون ظرف نداشته است، ماست را در پوست هندوانه [می ریزند و] به وی می دهند».

پیام متن:

اوج ساده زیستی آیت الله مدرس و وابسته نبودن او به مادیات، حتی از نظر لوازم اولیه زندگی.

آیت الله اشرفی اصفهانی

شهید محراب، آیت الله اشرفی اصفهانی می فرماید: «بنده تا وقتی درس خارج می رفتم، یک کتاب ملکی نداشتم. حتی مکاسب که می خواستم بخوانم، از یک کتاب وقفی استفاده می کردم و در هفته یک مرتبه چای می خوردم».

پیام متن:

تهی دست بودن از ثروت های مادی و در نتیجه، با قناعت زندگی کردن آیت الله اشرفی اصفهانی حتی در خرید کتاب.

آیت الله محمدحسن مامقانی

«روزی یکی از ثروتمندان به او مالی هدیه داد و گفت: برای سکونت خویش با این پول ها خانه ای بخرید. وی آن را میان طلاب و نیازمندان تقسیم کرد و درهمی را برای خود برنداشت. وقتی که این خبر به صاحب مال رسید، آمد و گفت: من این پول ها را دادم تا خانه ای برای خود تهیه کنید. مرحوم مامقانی فرمود: من هم برای خودم بهترین خانه ها را در بهشت خریدم».

پیام متن:

آیت الله مامقانی، نیازمندان را بر خود مقدم می داشت و خود به ساده زیستی روی می آورد.

شیخ انصاری

«شیخ انصاری هنگامی که می خواست دختر خود را به عقد برادرزاده اش، شیخ محمدحسن انصاری درآورد، حاج محمدصالح کُبَّر، وکیل شیخ بغداد، به نجف آمد و از وی استدعا کرد که اجازه دهد تا تمامی هزینه این امر خیر را از مال خویش به عهده گیرد، ولی شیخ به او اجازه نداد و قبول نکرد».

پیام متن:

ساده زیستی شیخ انصاری و رعایت این ویژگی، حتی در عروسی دخترش.

آیت الله العظمی مرعشی نجفی

در بیان زندگی ساده و فقیرانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی چنین نقل کرده اند که: «بارها در نجف اشرف برای خرید کتاب، لباس های خود را گرو می گذاشت یا می فروخت. از جمله وقتی که قصد داشت کتاب ریاض العلماء را خریداری کند، مجبور شد لباس ها و ساعت خود را بفروشد و ماه ها نماز و روزه استیجاری می گرفت تا بتواند از اجرت آن، کتاب مورد نظرش را بخرد».

پیام متن:

تنگ دستی و ساده زیستی آیت الله مرعشی نجفی، به گونه ای که در خرید کتاب های مورد نیاز، با مشکل جدی روبه رو بود.

مد و مدگرایی یکی از مسائل مهم و روز جامعه است. این موضوع از جنبه های گوناگون اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روانی بررسی و دیدگاه های متفاوتی درباره آن بیان شده است. افرادی، آن را نشانه رشد و تمدن بالا می دانند. در مقابل نیز افرادی به شدت با آن مخالفت می کنند و آن را نوعی خودباختگی و بی هویتی می دانند. در این میان، افرادی می کوشند با جداسازی مدهای خوب و بد و یافتن اشتراک میان این دو گروه، آنها را آشتی دهند، ولی خود به سردرگمی در تعریف «مد خوب» و «مد بد» دچار شده اند.

مدگرایی را به طور مطلق نمی توان رد کرد و از سویی، پذیرش کامل و بی چون و چرای آن نیز عاقلانه نیست، بلکه میانه روی در مدگرایی و مراقبت داشتن بر هماهنگی آن با فرهنگ و مذهب و ملیت خویش، مناسبت ترین راه برخورد با مد و مدگرایی است.

پیام متن:

1. برخی، مدگرایی را نشانه تمدن و گروهی، آن را دلیل بی هویتی فرد می دانند. حال آنکه با میانه روی در این امر و در نظر داشتن فرهنگ و مذهب سرزمین خود، می توان از مدگرایی سود جست و نگرانی خویش را از رواج مدگرایی برطرف ساخت.

مد و روان شناسی

میان روح و جسم آدمی، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و این دو، تأثیر متقابلی بر یکدیگر می گذارند و میان آنها کنش و واکنش های مختلفی شکل می گیرد. نمادها و دگرگونی های

مادی و معنوی پیرامون انسان، بر روح و روان او تأثیر مستقیم دارند و هر اثرپذیری روحی، پی آمدهای رفتاری ویژه ای دارد. برای مثال، گاهی انسان از شنیدن نوعی موسیقی و آهنگ به آرامش می رسد و از شنیدن نوعی دیگر از موسیقی، پرخاش گر می شود. همچنین رنگ ها به تنهایی یا در کنار دیگر رنگ ها تأثیر ذهنی ویژه ای بر فرد می گذارند. رنگ های گرم و رنگ های سرد، پیام های روانی متفاوتی را به افراد منتقل می کنند. انواع خط های موجود در طبیعت و چگونگی نمایان شدن آنها در برابر دیدگان بیننده، معانی قراردادی غیرمستقیمی را به روان آدمی القا می کنند.

طراحان مد نیز معمولاً با بهره گیری از این نکته ها می کوشند هدف های مورد نظر را در بیننده اجرا و این افراد نیز با تأثیرپذیری روانی، بنا بر خواسته های آنان رفتار کنند.

پیام متن:

طراحان مد به کمک «روان شناسی مد»، قصد تأثیرگذاری بر مخاطب و تحریک او به انجام دادن کاری معین را دارند. بنابراین کسی که به دنبال مدگرایی است نباید از این نکته غفلت کند.

چیستی مد

در بیشتر موارد، مفهوم واژه «مد» با «شعار»، ارتباطی نزدیک دارد. امروزه در جامعه ما واژه شعار به معنای سخن بی عمل به کار می رود، در حالی که معنی واقعی آن «فهماندن» و «اعلان خلاصه» است. برای مثال گاهی می شنویم: کنگره فلان با شعارِ فلان بر پا شد یا شعار انجمن فلان این است. پس شعار؛ یعنی اعلان خلاصه هدف ها و باورها.

شعار همیشه در قالب لفظ نیست، بلکه گاهی نوعی از طرح، رنگ و لباس ویژه می تواند حامل پیام یک شعار باشد. یک پلیس با لباس مخصوص خود، به بیننده می فهماند که: «من یک پلیس هستم.» نشانی که بر سربرگ نوشته ای قرار می گیرد، وابستگی آن را به یک شرکت، ادراه یا نوعی انجمن خبر می دهد. بنا براین، مد نیز نوعی شعار است و پیامی را آگاهانه به مخاطب منتقل می کند.

پیام متن:

1. مد و مدگرایی، نوعی شعار به شمار می آید.

2. شعار، به معنای فهماندن خلاصه هدف ها و باورها یا آشکار کردن وابستگی به چیزی است.

3. شعار می تواند یک جمله، طرح، رنگ ولباس ویژه ای باشد.

شعار و مخاطبان

افرادی که مخاطبان شعارها قرار می گیرند و با آن ارتباط سمعی یا بصری می یابند، معمولاً بدون تحقیق و بی اختیار، پیام نهفته در شعار را دریافت می کنند و با حرکت ذهنی معین براساس آنها، استدلال های عقلی خود را سامان می دهند. البته این کار، از سوی افراد نکته سنج، کم دقتی به شمار می آید.

در روایت های امامان معصوم علیهم السلام به نکته های ارزنده ای دراین باره اشاره شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

لا تَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لاتُجالِسُوهُمْ فَتَصیرُو عِنْدَ النّاسِ کَواحدٍ مِنْهُمْ.

با اهل بدعت هم صحبت نشوید و با ایشان هم نشینی نکنید؛ زیرا نزد مردم، یکی از آنها شمرده می شوید.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرموده است: «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ؛ هر کس خودش را به گروه خاصی شبیه سازد، جزو آنها شمرده می شود».

این سخنان، بازگوکننده یکی از حقیقت های رفتاری انسان ها در جامعه است و با توجه به آنها درمی یابیم. اگر از کسی شعاری دیده یا شنیده شود، بیننده و شنونده، ناخودآگاه، پیام موجود در شعار را دریافت می کند. سپس با قضاوت کردن بر اساس آن، حکمی را برای خود، صادر و با آن ارتباط برقرار خواهد کرد. این ارتباط می تواند از نوع هم فکری، تقلید، عضویت، پیروی، علاقه مندی و وابستگی باشد و چه بسا خود شعاردهنده از این ارتباط و قضاوت، بی خبر باشد.

پیام متن:

مد، به طور پنهانی و سریع بر شخص مدگرا تأثیر می کند. بنا براین، انسان باید در استفاده از مد، هوشیار باشد.

مد و تبلیغات

هر مد، درواقع، تابلوی تبلیغاتی یک فرهنگ یا خرده فرهنگ است. پس استفاده کننده از یک مد، باید به مثبت یا منفی بودن فرهنگ آن مد توجه کند و زمام فکر و عمل خود را بدون بررسی دقیق، در اختیار آن مد و صاحبان فرهنگی آن قرار ندهد.

بسیاری از شرکت های تجاری و تولیدی برای اینکه تعدادی از مردم، محصولات نشان دار آنها را مصرف کنند، هزینه های هنگفتی می پردازند. برای نمونه، در ساخت فیلم ها و سریال ها و مسابقات ورزشی، به عنوان حامی مالی برخی اشخاص حقیقی و حقوقی سرمایه گذاری می کنند تا برای چند لحظه، نشان آن شرکت به نمایش درآید.

جریان های فکری، بیشتر از راه مد و تبلیغ باورهای خاستگاه خود، حضور و گسترش می یابند. در کشورهای غربی، حزب ها، جمعیت ها و گروه های فراوانی با باورهای گوناگون دینی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارند که اعتقادهای آنها در بیشتر موارد با هویت اسلامی و ایرانی ما سازگار نیست، به ویژه گروه هایی مثل: شیطان پرستان، هم جنس گرایان و فمینیست ها. این گروه ها برای خود شعارهایی در نوع لباس، نوع دوخت، ترکیب رنگی، طرح خاص، آرایش مو و چهره، دست بندها و گردن آویزها فراهم آورده اند. از این رو، استفاده از نشانه های مد آنان می تواند به معنی وابستگی به آن جمعیت ها، پذیرش آنها، علاقه به آنها، هم فکری و هم سویی با آنها و تبلیغ شان باشد. کار منطقی آن است که پیش از پیروی کردن از این مدها، به شناخت کافی درباره آن گروه، هدف ها و باورهای آنها دست یابیم. در غیر این صورت، حرکتی انفعالی و بی پایه و تقلیدی کورکورانه شکل خواهد گرفت.

پیام متن:

1. جریان های فکری، از راه مد، حضور و گسترش می یابند.

2. استفاده از هرگونه مد، تبلیغ جمعیتی است که این مد از آنجا برخاسته است.

3. پیروی بدون تحقیق از یک مد، نوعی تقلید کورکورانه است.

4. اجرای مد، قرار گرفتن در سیاهی لشکر پیروان اندیشه مد است.

مد و اتهام

انسان ها در زندگی خود گاه با مسائل تخصصی روبه رو می شوند که در این حالت، بنا بر نظر کارشناس آن فن رفتار می کنند. برای مثال، هنگام بیماری، با نظر و دستور پزشک و صلاح دید او عمل می کنند یا در مسائل فقهی، از مرجع خاصی تقلید می کنند. در مقابل، برای مواردی چون نوع لباس، آرایش و مد، عملکرد شخص باید برخاسته از باورها، نیازها و شرایط فرهنگی و بومی او باشد، نه بر اساس تقلید کورکورانه از دیگران. بی توجه بودن به این نکته ها در انتخاب مد، نشان دهنده سستی فرد در حفظ اعتقاد و منش اخلاقی اوست و درواقع، چنین شخصی، خود را در معرض نوعی اتهام قرار داده است. در کلام پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز در این باره سخنانی آمده است، چنان که در حدیثی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام می خوانیم:

مَنْ عَرَضَ نَفْسَهُ لِلتُّهْمَةِ فَلایَلُومَنَّ مَنْ أَساءَ بِهِ الظَنُّ.

هر کس خودش را در معرض اتهام قرار دهد، کسی را که به او گمان بد برد، سرزنش نکند.

آن امام همام در جای دیگر فرموده است: «وَ ایّاکَ وَ مَواطِنَ التُّهْمَةِ؛ از جایگاه های تهمت دوری کن».

پس با توجه به این حقیقت عرفی، نسنجیده استفاده کردن از مدهای نامناسب، به معنی ایجاد بهانه اتهام است. برای مثال، اگر فردی، ناآگاهانه از مدی که نماد «شیطان پرستی» است، استفاده کند، در صورتی که بیننده او بدون پرس وجو، او را یک «شیطان پرست» بپندارد، در اینجا آن که سزاوار سرزنش است، فرد مدگراست، نه بیننده؛ زیرا آن شخص با استفاده از چنین مدی، خود را در معرض تهمت دیگران قرار داده است.

همچنین به کارگیری این نمادها، به معنی بالا بردن تعداد طرفداران و علاقه مندان آن جمعیت خواهد بود. به عبارت دیگر، سیاهی لشکر آن نگرش به شمار می رود و مانور تبلیغاتی گسترده ای را برای آنها فراهم می آورد. یکی از شاخص های رسانه های غربی در تجزیه و تحلیل باورهای ما، استفاده از همین نمادهاست. شاید تعجب کنید اگر در رسانه ای بشنوید: «گرایش جوانان ایرانی به گروه فلان افزایش یافته است و این مطلب را می توان در شیوه پوشش و آرایش آنها می توان دید».

پیام متن:

1. معمولاً انسان ها براساس آنچه می بینند، قضاوت می کنند.

2. با استفاده و اجرای مد، مواد خام قضاوت بینندگان فراهم می شود.

3. انسان حق ندارد مقدمات متهم شدن خودش را فراهم کند.

4. اجرای مد، قرار گرفتن در سیاهی لشکر پیروان اندیشه مد است.