مروری بر طرح دورکاری

در طول تاریخ، کار، زندگی و تفریح، سه رکن اساسی زندگی بشر بوده اند. روش کار، زندگی و تفریح سنتی بشر، با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن، در حال تغییر اساسی است. امروزه انسان ها در پی انجام بسیاری از فعالیت های روزمره خود از جمله تجارت، ارتباطات، آموزش و حتی سرگرمی در فضای مجازی هستند. فناوری اطلاعات به دلیل استفاده از سیستم های سریع و ارزان ارتباطی و اطلاع رسانی، تمامی عرصه های زندگی را تحت نفوذ و سیطره خود قرارداده است. یکی از کاربردهای این فناوری، استفاده از آن در حیطه اشتغال است به طوری که در حال حاضر، اشتغال به میزانی قابل ملاحظه تحت تأثیر کاربرد این فناوری قرار گرفته است. در این میان، یکی از مصادیق تحول ایجاد شده در زمینه اشتغال، ایجاد شیوه ای جدید برای کار کردن تحت عنوان «دورکاری» است.

تغییر در روش کار سنتی به کار از راه دور، از منزل و یا از هر جای دیگر نظیر مراکز دورکاری، نمونه ای مشخص از تغییر در روش کار سنتی است که بر اساس توسعه اینترنت، شبکه های گسترده در سطح جهانی، ملی، محلی و ابزار مختلف دسترسی مانند رایانه و تلفن همراه، به وجود آمده است. این روزها، موضوع کار از راه دور در ایران نیز مطرح شده است، لذا باید ابعاد مختلف آن را شناخت و پس از دقت و بررسی تمام جوانب، آن را عملی کرد. فرهنگ سازی و بررسی امکان پیاده سازی کار از راه دور در ایران، آغاز و پیاده سازی آن در چند وزارتخانه مورد توجه قرار گرفته و بخشنامه هایی نیز در این زمینه صادر شده است. ناگفته نماند که در این زمینه مطالعات و تحقیقاتی محدود در ایران صورت گرفته است.

● تاریخچه دورکاری

از اواخر سال های ۱۹۷۰، با پیدایش کامپیوترهای شخصی و مودم ها و قرار گرفتن آنها در دسترس عموم، رویای کار از راه دور به شکلی کامل تر به واقعیت پیوست.

«جک ام. نیلز» که در کتاب های مختلف، از وی به عنوان پدر دورکاری یاد می شود، اولین کسی بود که به صورت رسمی به تحقیق در این خصوص پرداخت و ایده دورکاری را برای نخستین بار در دهه ۱۹۷۰ مطرح کرد.

در دهه ۱۹۸۰ با مشکلاتی که در حوزه اشتغال اروپا به وجود آمده بود، بسیاری از افراد متخصص که کار خود را از دست داده بودند، به خویش فرما بدل شده و برخی دیگر نیز دورکاری را در پیش گرفتند. با این حال، دولت ها و شرکت های بزرگ صنعتی جهان که در صدد افزایش بهره وری و ارتقای کیفیت زندگی کارکنان خود هستند، از این پدیده استقبال کرده و منافع زیادی را نصیب خود و کارکنان خویش کرده اند.

طی مطالعه ای که در ۱۹۹۹ در مورد گروهی از کارکنان شاغل به روش دورکاری صورت گرفت، مشخص شد، که ۴۷ درصد از آنها افزایش بهره وری، ۴۲ درصد از آنان عدم تغییر در بهره وری و ۱۰ درصد نیز کاهش بهره وری در کار خود را تجربه کرده اند. در پژوهشی دیگر، ۳۱ درصد به بهره وری بیشتر، ۵۶ درصد به عدم تغییر در بهره وری و ۶ درصد نیز به کاهش بهره وری کاری خود معتقد بوده و ۷ درصد نیز پاسخی نداده اند.

آمارهای دیگر نشان می دهند که افزایش بهره وری به دلیل دورکاری بین ۱۰ تا ۴۰ درصد بوده است.

● چرا دورکاری؟

در کشورهای مختلف، نگاه و انگیزه ورود به دورکاری، متفاوت است. در کشورهای توسعه یافته، دورکاری را ضرورتی برای زمان بروز بلایای آسمانی نظیر سیل، زلزله و تغییرات آب و هوایی ناشی از افزایش آلودگی می دانند. برخی از دیگر کشورها، نگران اتمام نفت، آلودگی هوا و ترافیک های روزافزون در شهرهای بزرگ هستند. در هر حال، انگیزه هر کشوری هرچه باشد، قطعاً موضوع آلودگی هوا و ترافیک شهرهای بزرگ یکی از انگیزه های مشترک برای روی آوردن به توسعه دورکاری است.

● تعریف دورکاری

دورکاری که در انگلیس از آن تحت واژه Teleworking و در امریکا Telecommuting یاد می شود حرفه یا شغل نیست بلکه شیوه یا تکنیکی برای کار کردن در محیطی خارج از اداره است.

این شیوه یا تکنیک، به شاغل اجازه می دهد که بدون نیاز به حضور در اداره، تکالیف و وظایف حرفه ای خود را به دور از بروکراسی های سنتی، در هر زمان و مکانی که بخواهد، با انعطاف پذیری بیشتری انجام دهد.

دورکاری، نوعی مدیریت جدید محسوب می شود. در این طرح، ارتباطی جدید بین کار – کارمند و کارمند – مدیر برقرار می شود، به طوری که کارمند به جای حضور در اداره و انجام کار، کار تعریف شده برای خود را در خارج از محیط سنتی کار انجام می دهد و مدیر به جای نظارت بر کارمند در اداره، کنترل های لازم را از طریق فرایندهای الکترونیکی و از هر مکانی که بخواهد، انجام می دهد. به طور کلی، دورکاری مفهومی به شدت گره خورده با تکامل و توسعه فناوری های اطلاعات و ارتباطات است.

● مزیت های دورکاری

اجرای طرح دورکاری، مزایایی بالقوه در سطح فردی، سازمانی و ملی ایجاد خواهد کرد. شرکت ها و سازمان ها، با طراحی و اجرای هوشمندانه آن می توانند این فرصت ها را از بالقوه به بالفعل تبدیل کنند.

الف مزایای فردی کار از راه دور

در این بخش، تنها به مزایائی اشاره می شود که پس از اجرای طرح دورکاری، عاید فرد دورکار می شود به دلیل همین مزایا، روش دورکاری در مقایسه با روش های سنتی، از جذابیت بیشتری برخوردار می شود.

▪ منعطف سازی ساعات و شرایط انجام کار

▪ کاهش زمان رفت و آمد و هزینه سفر کاری

▪ ایجاد تعادل بین کار و زندگی

▪ مدیریت بهتر انجام کار اداری و مسئولیت خانوادگی

▪ کاهش استرس و فشارهای روحی ناشی از محیط کار و تعاملات اجتماعی روزمره

▪ زمان بیشتر برای تفریح و شرکت در مجامع مختلف عمومی

▪ فرصت اشتغال برای معلولین

ب مزایای سازمانی کار از راه دور

هنگامی که سازمان ها برای بقای خود می جنگند و فشار روزافزونی را برای کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری متحمل می شوند، طرح دورکاری در صورت امکان اجرا، مزایای زیر را به ارمغان می آورد:

▪ کاهش مشکلات مرتبط با کنترل حضور و غیاب کارکنان

▪ توجه به نتیجه کار و نه ساعات حضور

▪ افزایش قدرت سازمان ها در انتخاب بهینه نیروی کار متخصص و توانمند

تا دیروز، سازمان ها ناگزیر بودند کار را به یکی از متخصصان همان شهر بسپارند، اما امروزه می توانند کار را به روش از راه دور، به هر متخصصی که توانایی ها و قابلیت های بیشتری دارد، بسپارند که این خود تحقق نظام شایسته سالاری است.

▪ عدم نیاز به فضای اداری بزرگ، پارکینگ و ...

▪ کاهش هزینه های سربار (آب و برق، گاز، تلفن و ...)

▪ افزایش بهره وری سازمان بر اثر افزایش کارایی کارکنان (استرس کمتر)

پ مزایای اقتصادی و اجتماعی کار از راه دور

با صنعتی شدن جوامع و شکل گیری و رشد روزافزون شهرها، معضلاتی همچون آلودگی هوا، ترافیک، هجوم مهاجرین به شهرهای بزرگ و ... در سطح ملی، بیش از پیش نمایان شده است. اجرای طرح دورکاری، یکی از راهکارهایی است که برای کاهش این معضلات در دستور کار دولت ها قرار گرفته است. تعدادی از مزایای اجرای این شیوه از دیدگاه اقتصادی و اجتماعی عبارتند از:

▪ کاهش ترافیک درون شهری و مشکلات ناشی از آن نظیر آلودگی هوا و محیط زیست

▪ کاهش رشد جمعیت شهرهای بزرگ

▪ کاهش هجوم نیروی کار به شهرهای بزرگ برای دست یابی به موقعیت های کاری بهتر

▪ ایجاد فرصتی مناسب برای اشتغال زنان زیرا در بسیاری از خانواده ها، کار زن در خارج از خانه، به دلایل مختلف امکان پذیر نیست.

▪ فراهم آمدن موقعیت کاری برای کسانی که ناتوانی جسمی یا بیماری خاص دارند

● چالش های پیش روی طرح دورکاری

فرسایش فرهنگ کار، یکی از چالش های دورکاری است که از قطع ارتباط کارمندان با محیط کار و همکاران، ناشی می شود و صدماتی جبران ناپذیر به سازمان و کارمندان می زند. دیگر چالش های اجرای این طرح عبارتند از:

▪ نیاز به سرمایه گذاری برای ایجاد فضای کاری در خانه

▪ اختلاط هزینه کار با هزینه های شخصی

▪ تعرض کار به محیط خانه

▪ ضرورت توانایی استفاده از رایانه

▪ نگرانی دورکار به دلیل جدایی از اجتماع و ابهام در امنیت شغلی

▪ نیاز به پشتوانه قانونی مناسب

▪ امنیت و مالکیت اطلاعات

▪ نیاز به بستر ارتباطات شبکه ای و سخت افزاری

▪ مدیریت عملکرد

● دورکاری در چه مشاغلی مناسب است؟

تمامی افرادی که کارشان مستلزم تفکر و نوشتن و یا مشاغلی است که محمل انجام آن IT و ICT بوده و در واقع به نوعی رایانه محور است، امکان کار از راه دور یا انجام کار به شیوه دورکاری را دارند. فهرستی از این نوع مشاغل عبارتند از: مشاغل IT نظیر: برنامه نویسی، طراحی صفحات وب، طراحی گرافیکی، خدمات اطلاع رسانی، تحلیلگر اطلاعات، ثبت کننده اطلاعات، مهندسین، انیمیشین سازی، ویراستاری، تولید محتوای چندرسانه ای، خدمات تبلیغی، بخش خدمات مشتریان، بازرس، خبرنگار و روزنامه نگار، ناظر مالی و بازرس، مترجم، نویسنده، فروش و بازاریابی، مشاوره، حسابداری، دفتردار، تایپیست، کارپرداز، کارهای طراحی و محاسبات در علوم مهندسی نظیر محاسبه و طراحی سازه در مهندسی عمران، طراحی ماشین آلات در مهندسی مکانیک و نظایر آنها.

● دورکاری در چه مشاغلی مناسب نیست؟

مشاغل واجد یک یا چند ویژگی زیر، برای دورکاری مناسب نیستند:

▪ شاغلین آنها باید در تمامی اوقات حضور فیزیکی داشته باشند

▪ ضرورت ارتباط چهره به چهره با سرپرستان، همکاران و یا ارباب رجوع، وجود دارد

▪ می بایستی به منابعی دسترسی داشته باشند که امکان خروج و حرکت دادن آنها به بیرون از محل کار، وجود ندارد

▪ مسائل و جنبه های امنیتی آنها، از بردن کار به بیرون از سایت و محل اصلی و قانونی کار مانع می شود.

● نگرانی های معمول کارفرما

کارفرمایان، به عنوان یکی از ذینفعان اجرای این طرح، نگرانی های خاص خود دارند که عمدتاً از فقدان قوانین و کاهش میزان نظارت بر کارکنان ناشی می شود. تعدادی از نگرانی های معمول کارفرمایان عبارتند از:

▪ ترس مدیران و عدم شناخت آنها از دورکاری

▪ نگرانی از نبودن قوانین و مقررات کافی در سطح ملی و سازمان

▪ کارمند، کار را شخصاً انجام ندهد

▪ کارمند، همیشه در دسترس نباشد

▪ کارمند به محض یافتن کار جدید، مشغول انجام آن شود

▪ کارمند، کار انجام شده را در اختیار دیگران قرار دهد یا بفروشد

● نگرانی های معمول دورکار

دل مشغولی های فرد دورکار در زمینه اجرای طرح، عمدتاً از کمبود قانون و پوشش تأمین اجتماعی و همچنین امنیت شغلی ناشی می شود. فهرست این نگرانی ها عبارتند از:

▪ نگرانی در مورد شغل دائمی خود

▪ دشواری پذیرش دورکاری به عنوان کار رسمی

▪ نگرانی در مورد تأمین اجتماعی

▪ نگرانی در مورد قوانین حمایتی دولت

▪ نگرانی در مورد ساعات اضافه کاری

▪ نگرانی در مورد جدایی از اجتماع

● چگونگی پیاده سازی دورکاری

▪ تشکیل کمیته ای به نام دورکاری یا کار از راه دور با حضور تمامی تخصص های درگیر نظیر: IT، منابع انسانی، آموزش، مدیریت ریسک، لجستیک، روابط عمومی، مالی، حراست و ...

▪ امکان سنجی کار از راه دور و آنالیز سود و زیان ناشی از اجرای طرح

▪ انتخاب نمونه ای کوچک با زمان بندی مشخص برای اجرای آزمایشی طرح

▪ تدوین سیاست ها، مقررات و برنامه های کار از راه دور

منافع سازمانی و کارکنان را با در نظر گرفتن شرایط خانوادگی دورکار، فناوری های مورد نیاز او، تعمیر و نگهداری تجهیزات و خطوط ارتباطی، برنامه زمان بندی کاری، ایمنی محیط کار دورکار، بیمه، آموزش به روز دورکار، بودجه مورد نیاز مالی و سایر موارد خوب دیده شوند.

▪ اجرای گسترده تر طرح در سطح سازمان یا شرکت

● نگاهی به طرح دورکاری در ایران

این طرح در ابتدای ۱۳۸۹ از سوی وزارت کار مطرح و در خرداد ماه همان سال، آئین نامه دورکاری یا «تله ورکینگ» در دولت تصویب و از سوی رئیس جمهوری ابلاغ شد.

در این طرح، بر طبق آئین نامه تنظیمی دولت برای دورکاری، قرار است بخشی از مشاغلی که قابلیت انجام در خارج از محیط کار را دارند به کارکنان منتقل شود و کارکنان ادارات و سازمان های دولتی، آنها را در هر زمان و هر مکانی که بخواهد انجام داده و به اداره متبوعه ارسال کنند. در این زمینه، نحوه پرداخت به کارکنان بر اساس کاری خواهد بود که انجام می شود. اضافه کار و امکانات دیگر نیز برای تشویق کارکنان در آئین نامه پیش بینی شده است.

یکی از مهم ترین مواردی که در دورکاری مطرح می شود، فراهم بودن امکان استفاده از سیستم های الکترونیک است به نحوی که افراد بتوانند از طریق اینترنت، با اداره و سازمان خود ارتباط داشته باشند. دولت در این زمینه قول برقراری اینترنت پرسرعت برای منازل کارکنان دورکار را داده است.

● مزایای طرح دورکاری در ایران

با فراهم شدن بستر تکنولوژی و اجرای طرح دورکاری، فرصت هایی در سطح ملی نمایان می شود که استفاده از آن به نوعی برای جامعه ما به ضرورت تبدیل شده است. توجه به این واقعیت که در کشور ما افزون بر ۶۰ درصد از قبول شدگان کنکور خانم ها هستند و فرهنگ ما نیز برای نقش زن در منزل و تربیت فرزندان اهمیت زیادی قائل است، دورکاری فرصت حضور انجام مشاغل رسمی و همچنین استفاده از توانایی و تخصص این خیل عظیم از جامعه را فراهم می سازد.

با اجرای طرح دورکاری، مشکل آلودگی محیط زیست در شهرهای بزرگ نظیر تهران که در ۱۳۸۹ باعث تعطیلی ادارات و شرکت ها شد، کاهش می یابد. همچنین باعث کاهش حجم ترافیک در سطح شهر شده و علاوه بر اتلاف گسترده منابع، به هدرروی روزانه و مستمر وقت کارکنان در مسیر رفت و آمد به محل کار می انجامد. از دیگر وظایف دولت ها، عدالت در فراهم سازی فرصت های شغلی است. توسعه این گونه مشاغل، علاوه بر اینکه مانعی در برابر مهاجرت بی رویه به شهرهای بزرگ می شود، به تمرکززدایی در این شهرها انجامیده و برای افراد معلول نیز فرصت های شغلی مناسب فراهم می سازد.

● دلایل مطرح شدن دورکاری در ایران

دلایل وزیر کار و امور اجتماعی که باعث مطرح شدن دورکاری شده اند، عبارتند از:

▪ افزایش روزافزون مسافرت های کاری درون شهری

▪ ترافیک های سنگین صبحگاهی و عصرگاهی

▪ افزایش هزینه های رفت و آمد افراد به محل کار و برعکس

▪ اتلاف زمان افراد برای رسیدن به محل کار

▪ ایجاد آلودگی در شهرها بویژه شهرهای بزرگ

▪ افزایش زمان حضور افراد در منازل

● برترین کشورهااز نظر پیاده سازی طرح دورکاری

بر طبق آمارهای اتحادیه اروپا، فنلاند در بین تمام کشورهای عضو این اتحادیه، رتبه اول دورکاری را به خود اختصاص داده است.

فنلاند اولین کشور دنیاست که دسترسی به اینترنت پرسرعت را وارد مبانی حقوق بشر کرده و امکان استفاده از اینترنت حداقل یک مگابیت بر ثانیه را حق مسلم تمام شهروندان خود می داند. از اول جولای ۲۰۱۰، ۹۶ درصد از شهروندان این کشور به اینترنت خانگی پرسرعت دسترسی یافته اند. این کشور در تلاش است تا سال ۲۰۱۵، اینترنت پرسرعت با پهنای باند ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه را در اختیار تمام شهروندان خود قرار دهد. بر اساس این آمار، استفاده از فناوری اطلاعات در اشکال مختلف، اولین شرط موفقیت این کشور در توسعه دورکاری بوده است. ۱۶/۸ درصد از نیروی کار فنلاند از شیوه دورکاری مبتنی بر زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده می کنند.

در ژاپن، با فراهم شدن بستر اجرای طرح دورکاری تا سال ۲۰۱۰، آمار افرادی که با این شیوه از کسب و کار مشغول به کار شده اند، به حدود ۱۳ میلیون نفر رسیده است. در این کشور، دورکاری، منافعی نظیر توسعه و حیات بیشتر نواحی روستایی و محلی، کاهش مشکلات شهری، کاهش مسائل زیست محیطی، افزایش بهره وری، کاهش هزینه تجهیزات و تسهیلات و بهبود روابط خانواده و تعادل بین کار و زندگی را برای ذینفعان (دورکار، کارفرما و دولت) داشته است.

● نتیجه گیری و پیشنهاد

برای پیشرفت دورکاری، پیش از هر چیز باید نظام بروکراسی سنتی را تغییر داده و زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات را توسعه داد.

افزایش پهنای باند و سرعت اینترنت، اولین گام در ترویج و توسعه دورکاری در ایران است و اگر بخواهیم به موفقیت طرح هایی نظیر دورکاری امیدوار باشیم، اولین گام، آشناسازی خانواده ها با اینترنت و فضای مجازی است زیرا هم اکنون ضریب نفوذ اینترنت در کشور ما کمتر از ۲۰ درصد است.