«شهرستان سقز»
سَقِّز (به کُردی: Seqiz) یکی از شهرهای شمال‌غربی ایران در شمال استان کردستان است. این شهر در شمال‌غربی سنندج و در فاصله ی ۱۹۸ کیلومتری آن واقع است. از شمال به آذربایجان غربی (شهر بوکان)، از غرب به شهر بانه و منطقه ایل گورک و حدود شهرستان سردشت ، از جنوب به منطقه ی سرشیو و مریوان، و از شرق به تکاب افشار منتهی می‌شود. این شهر زمستان‌هایی بسیار سرد دارد و بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی یکی از سردترین نقاط شهری کشور است. یکی از پائین‌ترین دماهای ثبت شده در این شهر ۴۳- درجه سانتیگراد بوده است . به گزارش سازمان هواشناسی جمهوری اسلامی ایران شهر سقز به همراه شهرستان بستان آباد در استان آذربایجان شرقی که دمای 46- درجه در آن به ثبت رسیده سرد ترین شهرهای ایران لقب گرفته اند.
شهر سقز برروی دو تپه طویل که رودخانه سرپوشیده ولی‌خان از وسط آن می‌گذرد، بنا شده‌است. پستی و بلندی‌های داخل شهر و چشم‌انداز رودخانه ی سیمینه‌رود، که از کنار این شهر می‌گذرد از ویژگی‌های آنست.
وجه تسمیه
نام امروزینِ سقز از نام قوم ایرانی سکا به یادگار مانده‌است، و سکز همان ساکز است. در روزگار مادها سکاها فراوان به مرزهای ایران می‌تاختند. به‌دنبال حمله ی مجدّد آشور به مادها خشتریته برای پایان دادن به حملات آشور با ماننا و سکاها پیمان دوستی بست و عملاً با آشور وارد جنگ شد.
در حدود سال ۶۵۰ پ.م. پادشاهی ماد دولت بزرگی در ردیف ماننا و اورارتو و عیلام بود. بعد از سکاها کیمری‌ها (یکی دیگر از قبایل صحرانشین شمال قفقاز) به منطقه ی شمال‌غرب ایران حمله کردند و در سر راه خود، دولت اورارتو در غرب دریاچه ارومیه و شرق آناتولی را نابود کردند.
هووخشتره، بزرگ‌ترین پادشاه ماد، در ده سال اوّلِ حکومتش موفّق شد که رابطه‌اش را با پادشاه سکاها، پروتوثیس، به اتّحاد متقابل تبدیل کند. هووخشتره ارتشش را به دو قسمت پیاده‌نظام مجهّز به نیزه و سواره‌نظام تیرانداز (شکلی که از سکاها آموخته‌بود) تقسیم کرد و دولت نیرومندی در ماد تشکیل داد. در روزگار هووخشتره، پس از انقیاد سکاها در ماد، گروهی از سکاها را به غرب ماد کوچاندند و این سرزمین را به‌نام آنان سکزی یا ساکز خواندند که اکنون به سقز معروف است.
جغرافیایی انسانی
سقز طبق آمارهای گرفته شده سال ۱۳۸۵ بعد از سنندج, دومین شهر پرجمعیت استان کردستان است. طبق این آمار جمعیت شهر سقز برابر با۱۳۱٬۳۴۹هزار نفر بوده است. زبان و گویش مردم سقز کردی سورانی با لهجه اردلانی وموکریانی است شهرستان سقز در سال ۱۳۷۰ شمار شهرنشینان آن حدود ۸۰۶۰۰ نفر بوده است و روستایان آن هم برابر با ۷۹۲۰۰ نفر بوده که جمعا کل شهرستان ۱۶۰هزار نفر بوده اند اما با تغییرات حاصل در روستاهای خوش اب و هوا و ایجاد و احداث راههای آسفالته روستایی و برق کشی و مخابرات ودیگر امکانات تمایل مردم به سکونت در دهات بیشتر شده است .بخش های تابع سقز اعبارتند از از شهر صاحب و روستاهای سرا و ترجان و کلتپه و تیلکو است.
مختصات جغرافیای
سقزدر “۴۶ درجه و ۱۷ دقیقه”طول جغرافیایی و “۳۶ درجه و ۱۴ دقیقه” عرض جغرافیایی از خط استوا واقع شده است.ارتفاع آن از سطح دریا ۱۴۷۶ متر است و نسبت به تهران “۲۵ درجه و ۲۷ دقیقه”طول غربی فاصله دارد.در ناحیه ای کوهستانی و مرتفع بین ارتفاعات نامنظم سلسله جبال زاگرس واقع شده، در جنوب این شهر کوههای “هیجانان” و در غرب آن کوههای “ملقرنی” گسترده اند.
محلاّت سقز
شهر سقز سابقاً در دشتی در جنوب‌غربی شهر فعلی قرار داشت که اکنون به کهنه سقز یا سقز کهنه معروف است. شهر فعلی ابتدا در اطراف بازار به وجود آمد و قدیمی‌ترین محلّه، همان محلّهی بازار شهر است که بعداً بر اثر ارتباط تبریز، سنندج، و بانه طرفین جادّه‌های آن آباد شد. امروزه موقعیت طبیعی و نحوهی استقرار شهر در دامنه ی ارتفاعات و رودخانه‌ای که از کنار آن جاری است، سقز را از شهرهای دیگرِ استان متمایز کرده‌است. محلاّت امروزیِ شهر سقز:
بردبران|بَردبران (سنگ‌بُران) | محلّه ی بلوار (سقز)|بلوار | بهارستان (سقز)|بهارستان (حمّال‌آباد) | تَپی مالان (تپه ی خانه‌ها) | جوتیاران (محلّهی برزگران) | چَمی ولی‌خان (رودخانه ی ولی‌خان) | زورآباد | سرپَچه|سرپَچَه | سیلو و سی‌ودومتری | شهرک دانشگاه | شهناز | صالح‌آباد | قَرَچی‌آباد (شریف‌آباد) | قَوخ | کریم‌آباد | مجبورآباد | محلّهی موسایی‌ها|موسایی‌ها | ناوقَلا (محلّهی قلعه) | نَشمیلان | بلوار تربیت | بلوار وحدت | گلستان | بلوار دانشجو | خیابان محمّد قاضی | سه‌راه مدرسه | میدان چایی‌فروشان | پارک لاله | میدان تره‌بار | خیابان حافظ | شهناز | خیابان سعدی | سالن ۲۲ بهمن | خیابان دارالصّفا | خیابان معلّم | پارک کوثر | شهرک فرهنگیان
اماکن دیدنی سقز
مسجد یکی از رایج‌ترین اماکن عمومی در درجهی نخست بوده‌است. در مقایسه با دیگر شهرهای استان کردستان، مساجد سقز زیادند. معروف‌ترین مساجد سقز عبارتند از:
مسجد دومناره واقع در میان‌قلعه، جنوب خرابه‌ها و آثار قلعه
مسجد و خانقاه پیرِ غَزائی واقع در میان‌قلعه کوی سرقبران (سابق)
مسجد حضرت عُمَر (رض) واقع در خیابان شهدا
مسجد النبی در بلوار انقلاب
مسجد ملاّابراهیم واقع در سَرپَچه و نزدیک بازار و میدانی به همین نام
مسجد شیخ مظهر واقع در میان‌قلعه، پایین‌تر از مسجد جامع
مسجد و خانقاه حاج شیخ مصطفی (رَحِمَهُ‌الله) واقع در سَرپَچه، بازار شیخ
مسجد شیخ اسماعیل واقع در سَرپَچه، خیابان امام خمینی، نزدیک پل هوایی
مسجد و تکیهی باباشیخ واقع در سَرپَچه، محلّهی باباشیخ
مسجد کوچک واقع در سَرپَچه، نزدیک پل هوایی خیابان ۲۲ بهمن
مسجد حاجی حکیم واقع در چهارراه آزادی
مسجد شیخ ملاّزاهد واقع در خیابان آزادی، روبه‌روی پارک کودک
مسجد و خانقاه شیخ جلال‌الدّین (یا شیخ علاءالدّین) واقع در بازار
مسجد دیم‌کاران، روبه‌روی در ورودیِ پارک مولوی (پارکی شار = پارک شهر)، خیابان ساحلی
مسجد حاجی کمالی(کانی گرمک) واقع در خیابان رسالت
مسجد و تکیهی قادری واقع در محلّه‌های تازه‌ساز نزدیک محلّهی باغ حاجی عبدالرَّحمن
مسجد سنگ‌بُران (به‌ردبران) واقع در محلّه‌ای به همین نام
مسجد شیخ هادی واقع در محلّه‌های جدید خیابان سعدی
مسجد دارالصفا واقع در محلّهی کریم‌آباد
مسجد حاج ارجمند واقع در محلّهی حمّال‌آباد
مسجد جامع واقع در خیابان امام خمینی، سه‌راه ۲۲ بهمن
مسجد چهار یار نبی در شهرک دانشگاه
مسجد رسالت پناه واقع در بلوار انقلاب کوچه رسالت(ایستگاه شکم سابق)
قهوه‌خانه
از رایج‌ترین اماکن عمومی است، که از قدیم‌الایّام، همواره اغلب مردم برای صرف چای و رفع خستگی و گفت‌وگوهای دوستانه به آنجا می‌روند. قهوه‌خانه «علی جواز» معروف‌ترین آنان و در مرکز تجاری شهر (میدان هه‌لو) واقع بود که اکنون به نزدیکی میدان قدس منتقل شده‌است.
سینما
شهر سقز تاکنون سه سینما داشته‌است: نخستین سینمای سقزتوسط یکی از خاندان رعدی تاسیس شدکه«سینما آسیا» نام داشت که درپی یک آتش‌سوزی ویران شد و هرگز بازسازی نشد. سینمای دوم، حافظ نام دارد که بعدها به آن استقلال هم گفتند. این سینما درکنار گاراژ سیف‌الله‌خان و گاراژ کیخسروی قرار داشت؛ فعلاً ویران شده و قرار است در آینده، پس از بنای مجدّد و ایجاد واحدهای تجاری، سینما نیز مستقر گردد. سومین سینما(سینما وزیری) نام دارد که پایین‌تر از مدرسهی بوعلی (اندیشهی کنونی) در میدان انقلاب قرار دارد که به دلیل عدم رسیدگی توسط مالک یا مالکین تا سالها به مخروبه‌ای تبدیل شده بود. سینمای مخروبه توسط تلیس(گونی پلاستیکی) دور گیری شده بود و مردم به این سینما، سینمای تلیس می‌گفتند تا آنکه ارتباط میدان انقلاب با بلوار بهشتی برقرار شد و خیابان جدید بر روی مخروبه سینما تلیس قرار گرفت. در سال‌های اخیر، تنها مکان نمایش عمومی فیلم، آمفی‌تئاتر ادارهی ارشاد است. پس از سالها سوءمدیریت دولتی در استفاده از این ظرفیت موجود و عدم تمایل و توان مدیران اداره ارشاد در رونق بخشیدن به این مکان، با واگذاری بخشی از آمفی‌تئاتر به بخش خصوصی در بیستم اسفند ماه ۱۳۸۷ فعالیت این مکان به عنوان تنها سینمای شهر چند صد هزار نفری سقز با نام سینما فرهنگ، از سر گرفته شده است.
پارک‌ها
ازجمله پارک‌های سقز، پارک مولوی کرد (پارکی شار = پارکِ شهر)، پارک لاله، پارک کودک، پارک کچه شوان(دختر ِچوپان) و پارک کوثر می‌باشند.
اماکن تفریحی
از جمله اماکن تفریحی سقز میتوان به دریاچه لگزی - پیست اسکی وزنه - پیست اتومبیلرانی و موتورسواری سقز - پیست تریال مجموعه کاوه، سه استخر و مجموعه تفریحی تجاری زوزان را میتوان نام برد
-دو استخر سرپوشیده کاوه و شینه‌ای و یک استخر روباز شایلو در سقز وجود دارد که در سال‌های اخیر استخر شایلو به مجموعه پرورش ماهی تغییر کاربری داده‌است.
پناه‌گاه رووش
این پناه‌گاه در تابستان ۱۳۸۸ با استفاده از منابع مالی مردمی کوهنوردان دوستداران ورزش کوهنوردی، در زمینی به مساحت ۶۲متر مربع بنا گردید این بنا با استفاده از سازه‌های سیمانی مقاوم دارای ابعاد به طول ۹٫۵ عرض۶٫۵ وارتفاع ۲٫۴۰می باشد این پناه گاه که در مسیر روستاهای سه‌رته‌که‌لتو، خه‌ایر، هیجانان، کسنزان در ارتفاع ۱۸۰۰متری از سطح دریا واقع است. فاصلهی تقریبی ازنزدیکترین روستا به جان پناه ۲ساعت و۳۰دقیقه و از جان پناه تا قلهی کوه رووش حدودا ۳۰دقیقه می‌باشد. این پناه گاه دارای سرویس بهداشتی می‌باشد که آب مصرفی آن توسط چشمهی مرمت شده تامین می‌گردد. قله‌های قابل دسترسی این پناه گاه رووش وهه‌ماراو می‌باشند.
مراکز آموزش عالی
· دانشگاه پیام‌نور مرکز سقز، در سال ۱۳۶۹ با سه رشته علوم تربیتی، زبان و ادبیات فارسی و حسابداری فعالیت خود را آغاز نمود.
· دانشگاه آزاد سقز، در مهرماه سال ۱۳۷۸ با سه رشته کارهای عمومی ساختمان، حسابداری و آموزش ابتدایی در مقطع کاردانی با پذیرش ۱۳۲ دانشجو پی‌ریزی شد.امروزه دانشگاه آزاد سقز با بالا رفتن رتبه یکی از بهترین و بزرگ ترین دانشگاه‌های آزاد است.
· آموزشکده فنی سقز.
· مرکز آموزش علمی- کاربردی سقز، در نیمسال اول سال ۱۳۸۷ فعالیت آموزشی خود را در رشتهی فناوری اطلاعات و ارتباطات آغاز کرد. تعداد کل دانشجویان مرکز بالغ بر ۵۰۰ نفر(شهریور۸۹) می‌باشد. مدیریت دانشگاه به صورت خصوصی می‌باشد.
روستاهای سقز
(قباغلو)(آلتون علیا)(قهرآباد حومه) سولاکان | تُرجان | زیویه | گُلتپه | مَلقَرَنی | سنّته | لَگزی | صاحب | قلعه کهنه | کوچه طلا | تیزآباد | پیر یونس | آلکَلو | کَرَفتو | کانی‌جَژنی | کانی‌نیاز | موکه | سلیمان‌کَنی | کوچک| سَرا | احمد آباد | آخکَند | بَسطام | طاله‌جر | دهستان تیلکو|سوته سرشیو|شیپانه جو|حاجی عبدول|دگاگا|کسنزان|هنگه چینه|هرمی دول|کاومله|حاجی ممدان|بایر
منبع:ویکی پدیا
مترجم سيدخليل مرتضوي /سولاكانبوكان